मातृका पोखरेल

सपनाहरुको खोजी

‘ऊ त्यही ठाउँ हो पाल्सिङ र ऊ त्यो पूर्वतिरको डाँडो चाहिँ बड्डाँडा हो ।’ बेतिनीबाट ओरालो झर्दै गर्दा क. विकलले औंलाले देखायो ।

कमरेड सुदीपले यस ठाउँको बारेमा हिजो मात्रै बाटोमा कमरेड विकलबाट धेरै कुरा सुनेको थियो । कमरेड सुदीपले टक्क उभिएर ती ठाउँहरुलाई गौर गरेर हे¥यो ।‘जनयुद्धको पूर्वाधार विकास गर्न यी स्थानहरुको भूमिका महत्वपूर्ण रहेछ ।’ हिजो सुनेको आधारमा क. सुदीपले मनमनै मूल्यांकन ग¥यो ।कमरेड सुदीप !दुई वर्ष अघि मात्र यो पार्टीमा प्रवेश गरेको एकजना कमरेड । योभन्दा अघि लामो समयसम्म ऊ कम्युनिष्ट आन्दोलनमा लागिरह्यो । त्रि–चन्द्र क्याम्पसमा पढिरहेको बेला प्रमाणपत्रहरु च्यातेर वि.सं. २०२८ तिर झापा आन्दोलनमा कुद्यो ऊ । त्यसपछि उसका जीवनका उर्वर समयहरु देश, जनता र मुक्तिका सपनाहरु बुन्दै बिते । छ्यालीस सालको आन्दोलनपछि उसका पार्टी संसद र सरकारमा पनि पुग्यो । कम्युनिष्ट नैतिकताभन्दा टाढा पूँजीवादी मूल्यको समेत आफ्नै पार्टीबाट विघटन गरिएका थुप्रै घटनाहरु देख्यो उसले । यिनै विचलन र विघटनका विषयहरुलाई लिएर पार्टीभित्र लामो अन्तर्संघर्ष ग¥यो । अन्ततः बाध्य भएर ऊ त्यहाँबाट बाहिरियो । उसले जनयुद्धको बाटोबाट नेपाली जनताको मुक्ति हुने सपना बोक्दै यो पार्टीमा आइपुग्यो ।

यसपटक पार्टीले कमरेड विकल इन्चार्ज भएको क्षेत्रमा उसलाई सहइन्चार्जको जिम्मेवारी दिएर पठाएको थियो ।

उनीहरु झमक्क साँझ पर्दा पाल्सिङ्ग गाउँ आइपुगेका थिए ।

आज राती कमरेड विकललाई राम्ररी निद्रा परेन । अर्कोतिर कमरेड सुदीप मस्तसँग सुतिरहेको थियो । हिजो साँझमैं आफू दिनभरिको हिँडाइले धेरै थकित भएको कुरा गरेको थियो उसले । दुई वर्षपछि ऊ यस गाउँमा आइपुग्यो । जनयुद्धको सुरुवातका वर्षहरुमा उसले यस ठाउँमा बसेर लामो पार्टी काम ग¥यो । पार्टीभित्र ऊ शिष्टता र भद्रताका निम्ति परिचित थियो । पुनः यस क्षेत्रको जिम्मेवारी पाउनेबित्तिकै यहाँका मानिसहरुले आफूलाई कसरी सोचिरहेका होलान् भनेर उसले आफूभित्रै प्रश्नहरु खेलायो । कटारी छाडेर महाभारतको डाँडातिर उक्लने बेलैदेखि यिनै कुराहरु उसले आफ्नो मनमा खेलाइरहेको छ । अस्ति राउतखर्कमा भएको कार्यक्रममा स्थानीय मानिसहरुले आफ्ना साथीहरुलाई गरेको आलोचनाले साथीहरु झगडामा उत्रिएको घटनालाई उसले गम्भीरतापूर्वक लिएको छ । आलोचना पनि सहन नसक्ने तिनै साथीहरुसँग उसले भोलि काम गर्नु पर्नेछ, यिनै कुराहरु सोचेर ऊ चिन्तामग्न छ ।

यिनै कुराहरु मनभित्र खेलाउँदाखेलाउँदै ऊ भुसुक्कै निदाएछ ।

कमरेड विकल विहान उठ्दा कमरेड सुदीप वरिपरि हेरेर आँगनमा टहलिरहेको थियो । कमरेड विकलले पूर्वतिर फर्केर हे¥यो । घामको झुल्कोले महाभारत श्रृङ्खलालाई छुन खोजिरहेको थियो । सोरुङ्ग खोलातिरबाट बग्दै आएको चिसो सिरेटोले मुटुसम्मै पुगेर स्पर्श गरेजस्तो लाग्यो उसलाई । ऊ झोला बोकेर मतानबाट ओर्लियो र विदा माग्न मूलघरभित्र चियाएर हे¥यो ।

‘हामीले तपाईंहरुसँग विदा माग्न खोजेको ।’ घरका मानिसहरु हत्तपत्त बाहिर निस्किए र चाँडै विदा दिन लालायित देखिँदै नमस्कार गरे ।

‘हामीलाई विदा गर्न उनीहरु हतारिएजस्तो देखिए ।’ आँगन कट्नेबित्तिकै कमरेड सुदीपले विकलसँग उनीहरुको मनोविज्ञानको कुरा कोट्यायो ।

‘हामीलाई अझै पनि बोझकै रुपमा उनीहरुले लिएका होलान् !’ कमरेड विकलले पनि कमरेड सुदीपकै जस्तो मूल्याङ्कन ग¥यो ।

विभिन्न तर्कनाहरु गर्दै दुवैजना एकछिन गम्भीर भए । पाल्सिङ्ग भन्ज्याङमा पुगेपछि विहानैको चिसो सिरेटोले फेरि एकपटक गम्ल्याङ्ग छोप्यो । कमरेड विकलले यतिबेलै दश वर्ष अघिको पाल्सिङलाई सम्झ्यो । उसले आफूलाई यो गाउँसँग भावनात्मक नाता गाँसिएझैं महशूस ग¥यो । जनयुद्ध शुरु गर्ने बेलामा उनीहरुका निम्ति यी बलिया आधारहरु थिए । जिल्लामा पार्टीको संगठन अत्यन्तै कमजोर थियो । बड्डाँडा, लिम्पाटार र पाल्सिङतिरको पुरानो सम्पर्कमा टेकेर उनीहरुले उदयपुरमा जनयुद्धको महाभारत उचालेका थिए । जनयुद्धको आरम्भमैं यहाँका होनहार व्यक्तिहरुलाई राज्यले बेपत्ता बनायो र हत्या ग¥यो । ‘किलो सेरा टु’ को नाममा भएको त्यो राज्य आतंकले उनीहरुका समर्थक साथीहरुको समेत विचल्ली भयो । भन्ज्याङ्गको बरको रूखनेर उभिएर कमरेड विकलले फेरि पाल्सिङ गाउँतिर फर्केर हे¥यो । उसले आफू उभिएको माथिल्तिर अर्थात् पाल्सिङ् गाउँको थाप्लामा डोलराज कोइरालाको घर देख्यो । उसको अन्तरमा यतिबेला डोलराज कोइरालोका अनुहार नाचिरहेको थियो । उनको लगाव र इमान्दारीता सम्झेर फेरि उसको मन एकपटक चिथोरियो । त्यसबेलै गिरफ्तार गर्नेबित्तिकै पुलिसले उनको हत्या गरेको समाचार आएको थियो । त्यसपछि उनको न त लास भेटियो न त कुनै खुटखबर । कमरेड विकलले त्यहींबाटै कमरेड सुदीपलाई उनको घर चिनाइदियो ।

केही वर्षपछि ऊ यहाँ आएको थियो । पार्टीले उसलाई फेरि यस क्षेत्रको जिम्मेवारी दिएर पठायो । केही वर्षपहिले, कमरेड विकल पश्चिमतिरको पार्टी जिम्मेवारी लिएर गएको बेलामा मादले भन्ने गाउँमा जनकारवाहीको नाममा कसैलाई मृत्युदण्ड दिने काम भएको थियो । सुनेको आधारमा त्यो घटना सम्झ्यो भने अहिले पनि उसको आङ जिरिङ्ग जिरिङ्ग हुने गर्छ । कचियाले रेटिएर दिइएको त्यो मृत्युदण्ड । सनक र लहडको भरमा दिइएको त्यो मृत्युदण्ड । त्यही कारण त्यो ठाउँमा उनीहरुको संगठनको विरुवा पलाउनै सकेन । पार्टीमा ठूलो छलफलपछि त्यो मृत्युदण्डको गलत कार्यान्वयनका विरुद्धमा माफी माग्ने निर्णय भयो । कमरेड विकल यही जिम्मेवारी बोकेर त्यो ठाउँमा गइरहेको थियो यतिबेला ।

‘जनता अघि उभिएर माफी माग्न मैले गौरवबोध गर्नुपर्छ ।’ कमरेड विकलले आफ्नो मनलाई फेरि एकपटक दह्रो बनाउन खोज्यो ।

‘त्यस्ता मृत्युदण्डको निर्णयका विरुद्धमा पार्टीभित्र अन्तरसंघर्षहरु चल्दैनथे ?’ क. सुदीप चिन्तित भयो ।

‘यसप्रकारका थुप्रै घटनाहरु छन् । ती विषयहरुमा हाम्रो पार्टीभित्र अन्तरसंघर्ष नचल्ने होइन । तर युद्धको प्राथमिक कार्यसूचिबाट कैयौं महत्वपूर्ण सांस्कृतिक विषयहरु ओझेलमा परे । त्यसको परिणाम पक्कै पनि घातक हुनेछ भन्ने मत थियो केही साथीहरुको । त्यो परिणाम अचेलभरि अभिव्यक्त हुनथालेको छ ।’ कमरेड विकलले केही कुरा गुमाएझैं ग¥यो ।

‘ऊ त्यही हो शहीद मोहन कटुवालको पैत्रिक थलो । त्यसलाई चिन्डेडाँडा भन्छन् ।’ कमरेड विकलले प्रसंगलाई मोड्न खोज्यो र औंलाको इसाराले पूर्वतिर देखायो ।

कमरेड सुदीपले त्यो ठाउँलाई फेरि टक्क उभिएर हे¥यो ।

‘चिण्डो आकारको डाँडा भएर चिण्डे डाँडा भनेको होला ।’ कमरेड सुदीपले गम्भीरताभित्र सानो मजाक ग¥यो ।

कमरेड विकल पनि आफ्नो गम्भीरताबाट पछि फर्कियो र त्यो डाँडाको सम्पूर्णतालाई हे¥यो । फेरि कमरेड सुदीपतिर फर्केर एकपटक हाँस्यो ।

‘यस ठाउँमा कम्युनिष्ट आन्दोलनको प्रभाव कहिले र कसरी आइपुगेछ ?’ कमरेड सुदीपले छलफललाई अघि बढाउन खोज्यो ।

‘यो ठाउँ पहिले कमरेड ऋषि देवकोटा ‘आजाद’को कार्यक्षेत्र रहेछ ।’… हिँड्दाहिँड्दै बोल्दै थियो कमरेड विकल ।

‘आजाद’ । यो नाम सुन्नेबित्तिकै कमरेड विकल थप केही बोलिरहेको थियो । तर कमरेड सुदीप त्यहीनेर रोकियो र आफैंभित्र केही कुरा खोज्न खोजिरहेको थियो ।

‘ऋषि देवकोटा आजाद’को बारेमा मैले धेरै कुरा सुनें र पढें तर उहाँलाई भेट्न पाइँन ।’ बोलिरहेको विकल पनि सुदीपको कुरा सुनेर रोकियो ।

‘मैले उहाँलाई नेताको रुपमा देख्ने अवसर पाएँ । तर मैले उहाँलाई पनि सुनेर र पढेर मात्र धेरै कुरा बुझ्ने अवसर पाएँ । उहाँको स्वभावमै विद्रोहपन देखिन्थ्यो ।’ कमरेड विकल यति भन्दै फेरि आफैभित्र हरायो ।

विहानको झुल्के घामले महाभारतको लेकबाट माथि उठेर हे¥यो । वरिपरि उभिएका पहाडहरु घामको कलिलो प्रकाशले पहेंलपुर भएर रङ्गिए । विस्तारै जाडो पनि हराउँदै गयो ।

‘किन, यो बगरमा हेरेर तपाइँ निकैं टोलाउनुभयो नि ?’ कमरेड सुदीपको प्रश्नले सुनकोशीको बगरमा आँखा गाडिरहेको कमरेड विकल एक्कासी झस्क्यो ।

‘होइन, केही होइन’ कमरेड विकलको अनुहार अँध्यारो थियो ।

‘पक्कै केही कारण छ ।’ कमरेड सुदीपले अलिक कर ग¥यो ।

‘कमरेड सुदीप, यस ठाउँसँग मेरा केही भावनात्मक सम्बन्धहरु गाँसिएका छन् । परारसम्म यो बगरमा सोलुखुम्बु आक्रमणमा परी शहादत प्राप्त गरेका कमरेडहरु गाडिएका चिहानका दुम्किलाहरु देखिन्थे । दुई वर्ष अघिसम्म मैले नै पनि देख्ने अवसर पाएँ । यसबारे थाहा पाएका हाम्रा पार्टीका कमरेडहरु यो बाटो हिँड्दा एकपटक हेरेर मात्र हिँड्छन् । त्यो घटनामा हाम्रा पार्टीका थुप्रै इमान्दार र सचेत कमरेडहरु गुमे । त्यही घटनामा मेरी जीवनसाथी र भाइको पनि मृत्यु भयो । हामीले त्यस आक्रमणमा लड्दालड्दै घाइते बनेर पछि शहादत प्राप्त गरेका सात जना कमरेडहरुलाई यसै ठाउँमा बिर्सजन ग¥यौं । कमरेड सुदीप ! त्यसैले पनि यस ठाउँमा आइपुगेपछि म केही बढी भावुक र सम्वेदनशील बन्छु ।’ यति भन्दै कमरेड विकल फेरि सुनेकोशीको बगरतिर टोलायो ।

‘यो कुरा त तपाईंले मलाई पहिले भन्नुभएको थिएन ।’ कमरेड सुदीप अचम्भित भयो ।

‘जनयुद्धकालमा यस्ता सम्वेदनशील घटनाहरु थुप्रै घटेका छन् । तिनीहरुलाई एकैपटक भनेर कहाँ सकिन्छ र ?’ कमरेड विकलले बाध्यता देखाएझैं ग¥यो ।

आँखालाई तिरमिर बनाउँदै सुनकोशीको बगरभरि तलैसम्म घाम पोखिएको थियो । पारिपट्टिको डिकुवा गाउँ नीलो पानीमाथि बसेर घाम तापिरहेको थियो । डढुवा डाँडाले छेकेको घामबाट भरखर मुक्त हुँदै थियो दाइने पट्टिको निबुवाटार गाउँ । कोशी गड्तिरका यी गाउँहरु पनि अब त बिस्तारै बगरमा परिणत भइरहेका थिए । यस पटकको बगरको साँध अर्को वर्ष अलिक माथि सर्ने गथ्र्यो । दुईहजार तीन, चार सालतिर निबुवाटार गाउँ पारिपट्टिको मजुवाभरि फैलेको थियो रे । त्यसबेलाको निबुवाटारमा शहरझैं बाटो वरिपरि वस्ती भएको कुरा गर्छन् पुराना मान्छेहरु । दुईहजार एघार सालको बाढीले त्यो फाँट सबै बगाएछ । त्यसपछि यो गाउँ विस्तारै पाखातिर सर्न थाल्यो ।

‘अब कतै पसेर खाना खाने व्यवस्था गर्नुपर्छ । भोक लाग्न थाल्यो ।’ कमरेड विकलले कमरेड सुदीपको अवस्था बुझ्न पछिल्तिर फर्केर भन्यो ।

‘ठीकै छ, ठाउँमै पुगौं न !’ कमरेड सुदीपले अझैं हिँड्न हौस्यायो ।

‘यो खोलाको नाम यारी खोला हो ।’ मरुभूमिजस्तै पल्टिएको एउटा अजङ्गको बगरतिर देखायो कमरेड विकलले ।

‘पहाडमा यति ठूलो बगर मैले कहिल्यै देखेको थिइनँ ।’ कमरेड सुदीपले आँखा तानेर पारीसम्मै हे¥यो ।

‘एकचालिस साल अघिसम्म यो बगर पुरै अत्यन्त उत्पादनशील र उर्बर ठाउँ थियो । एकचालीस सालको बाढीले यहाँको उर्बर जमिनलाई बगरमा परिणत गरिदियो ।’ कमरेड विकलले सुनेको आधारमा यस ठाउँको बारेमा केही परिचय गराउने कोशिस ग¥यो ।

‘हामी पुग्नु पर्ने ठाउँ त्यही हो । त्यस गाउँलाई माथिल्लो मादले भन्छन् ।’ दक्षिणपूर्वतिर रहेको बादलले छोडेको कालो लेक मुन्तिर आंैलाले देखायो कमरेड विकलले ।

‘बाटो त निकै उकालो जस्तो छ नि ।’ कमरेड सुदीपले आकाशतिरै फर्किउँला जसरी हे¥यो ।

‘त्यो ठाउँमा पुग्न त खाना नखाई सकिएला जस्तो छैन ।’ कमरेड सुदीपले आफ्नो धारणा परिवर्तन ग¥यो ।

‘मलाई पनि त्यस्तै लागेको हो ।’ कमरेड विकल पनि सहमत भयो ।

चौरभरि मानिसहरु छरिएका थिए ।

‘पार्टीले गल्ती ग¥यो भन्दा पनि नपाइने । यस्तै हो भने हामीले फेरि बन्दूकको सहारा लिनु नपरोस् ।’ उतातिर जिल्ला सेक्रेटरी क. दिनेश भीडतिर हेरेर गर्जिरहेको थियो ।

‘यसरी कुरा गरेर अब समस्याको समाधान निस्कंदैन ।’ कमरेड विकलले सेक्रेटरीको नजिकै गएर खुसुक हप्कायो ।

‘जनताको बीचमा यसरी प्रस्तुत भएर नाङ्गिने काममात्र हुन्छ ।’ कमरेड सुदीपले पनि अँध्यारो मुख लगाउँदै कमरेड विकलसँग गुनासो पोख्यो ।

‘तपाईंहरुले मारेको मान्छे दिनभरि मजदूरी गरेरमात्र जिविकोपार्जन गर्ने मान्छे हो । उसकी श्रीमती र चारजना सानासाना अनाथ बच्चाहरु छन् । उनीहरुले अर्काको घर चहारेर र मागेर खान बाध्य छन् । के त्यसप्रति तपाईंहरुको कुनै जिम्मेवारी हुँदैन ?’ स्थानीय शिक्षक विक्रम राईको स्वर डरले लर्बराइरहेको थियो ।

‘माओवादीले माफीमात्र मागेर हुँदैन । परिवार र बालबच्चाको पनि जिम्मेवारी लिनुपर्छ ।’ भीडबाट कसिलो आवाज आयो ।

जिल्ला सेक्रेटरी कमरेड दिनेश घाइते बाघझैं चौतारोमा बसेर भीडतिर घुरिरहेको थियो ।

‘यस ठाउँमा हाम्रो संगठन छैन । यहाँका मानिसहरुलाई धेरै प्राथमिकता दिनु कुनै जरुरी छैन । जिल्ला सेक्रेटरी कमरेड दिनेश बेलाबेलामा कमरेड विकलसँग असन्तुष्टि पोखिरहेको थियो ।

गाउँलेहरु चौरको पल्लो भागमा झुण्डझुण्डमा विभाजित भएर छलफल गरिरहेका थिए । यता माओवादी पार्टीको कार्यकर्ताको एउटा पंक्ति इन्चार्ज कमरेड विकलको निर्देशनसँग अस्वाभाविक रुपमा असन्तुष्टि बनेको देखिन्थ्यो ।

‘गलत बाटो छोडेर कतै फेरि अर्को गलत ठाउँमा त आइपुगिएन रु’ कमरेड सुदीप चौरको छेउमा बसेर आफ्नै बारेमा सोचिरहेको थियो ।

‘मैले हिँडेको हिजोको त्यो बाटोलाई सच्याएर मेरो सपनाको गन्तव्यमा पुग्न सकिँदैनथ्यो । तर यो बाटो त्यसरी नै बिग्रिसकेको छैन ।’ फेरि आफैले आफ्नो चित्त बुझायो कमरेड सुदीपले ।

कमरेड सुदीप फेरि आफ्नै साथीहरुको भीडमा छि¥यो ।

‘हाम्रा तिनै केही गलत निर्णयहरुले गर्दा यी ठाउँहरुमा हाम्रो संगठन बन्न नसकेको हो ।’ कमरेड विकलको कुराले कमरेड सुदीप फेरि उत्साहित भयो ।

‘हामीबाट त्यसबेला ठूलो गल्ती भएको छ । अब त्यसलाई ढाकछोप गर्ने होइन, सच्याउने प्रयत्न गर्नुपर्छ । पार्टीको निर्णय पनि त्यही हो । त्यसलाई तपाईंहरुले लागु गर्नैपर्छ ।’ जिल्ला स्तरीय कार्यकर्ताहरुलाई वरिपरि राखेर कमरेड विकलले पुनः निर्देशन दियो ।

‘तपाईंहरुले सल्लाह दिएअनुसार गर्न हामीले आवश्यक ठान्यौं । हाम्रोतर्फबाट भएको गल्तीलाई तपाईंहरुले माफी दिनु हुनेछ र हामीलाई सच्याउने मौका दिनु हुनेछ ।’ भीडको बीचमा उभिएर कमरेड विकलले भन्यो ।

‘साह्रै असल मान्छेलाई मारे ।’ भीडबाट आवाज आइरहेको सुनियो ।

भीड घरतिर फर्किन थाल्यो । कमरेड विकल चौरको एउटा छेउमा आएर बस्यो र लामो श्वास फे¥यो ।

यही कार्यक्रमका लागि जम्मा भएका पार्टी कमरेडहरु फेरि आ–आफ्नो कार्यक्षेत्रका लागि बाँडिए ।

‘यो पारिपट्टि देखिएको जिल्ला खोटाङ्ग हो । आज हामी त्यतैतिर जान्छौं ।’ कमरेड विकलले उत्तरतिर देखाउँदै सुदीपसँग भन्यो ।

‘सुनकोशी नदी तरेर जान्छौं ?’ कमरेड सुदीप भूगोल हेरेर जिज्ञासु भयो ।

‘हो !’ कमरेड विकल पनि जुरुक्क उठ्यो र आफ्ना साथीहरुतिर फर्केर विदाईको हात हल्लायो ।

घाम डुब्न लागिसकेको थियो । उनीहरु सुनकोशीको गड्तिरमा झरिसकेका थिए । उनीहरुले हिजो हेरेको चिहानमा उभिएर फेरि एकपटक हेरे ।

‘कतै हाम्रा सपनाहरु यी चिहानहरु मेटिए जसरी त मेटिदैनन् ?’ कमरेड सुदीपले कमरेड विकलसँग सुस्तरी भन्यो ।

कमरेड विकल मलिन हाँसो हाँस्यो मात्र ।

घाम डुब्न लागेकोले उनीहरु त्यहाँबाट छिटोछिटो बाटो लागे ।